به گزارش خبرگزاری «حوزه»، خانواده مهم‌ترین رکن اساسی جامعه است که بعد از تشکیل نیازمند انتخاب سبکی برای زندگی خود است. انسان یک بار بیشتر فرصت زندگی در این دنیا را ندارد، پس باید راهی را برگزیند که سعادت دنیا و آخرت او را رقم بزند.

در قرآن و مبانی دینی ما بر ارتباط همیشگی انسان‌ها با خداوند تأکید زیادی شده است و مساجد بهترین محل برای برقراری این ارتباط است و نباید خانواده‌ها حضور خود در مساجد را به مناسبت‌های خاص محدود کنند.

 برقراری ارتباط معنوی بین مسجد و خانواده قطعاً ثمرات و آثار بسیار ارزشمندی بر جای خواهد گذاشت؛ چراکه فردی که در بستری تلفیق شده از فضای معنوی مسجد و فضای صمیمی خانواده تربیت شود، راه راست را پیدا کرده، در آن گام می‌گذارد.

در خانواده‌هایی به برکت حضور در مسجد و مشارکت در اداره آن، خانواده از ساختار مستحکمی برخوردار است و در این خانواده‌ها هر وقت که مشکلی بروز می‌کند بهترین پناهگاه مسجد است و با پناه بردن به مسجد برای حل مشکلات چاره‌اندیشی می‌شود. ما در این مقاله به چگونگی اثرگذاری مساجد، راهکارهای جدید متناسب با وضعیت جامعه و تأثیرپذیری خانواده از مساجد در قالب فرهنگی، هنری و اجتماعی می‌پردازیم.

در قرآن و مبانی دینی ما بر ارتباط همیشگی انسان‌ها با خداوند تأکید زیادی شده است و مساجد بهترین محل برای برقراری این ارتباط است و نباید خانواده‌ها حضور خود در مساجد را به مناسبت‌های خاص محدود کنند.
در کنار رابطه کمّی خانواده و مسجد، می‌توان این رابطه را از نوع کیفی مورد بررسی قرار داد. ابتدایی‌ترین نوع این رابطه حضور فیزیکی و ظاهری در مساجد است که طبق حدیث پیامبر گرامی اسلام ˈنشستن در مسجد به انتظار نماز، عبادت است...ˈ
با نگاهی به بعد اجتماعی مساجد و نقش این نهاد در اداره جامعه اسلامی درمی‌یابیم که ارتباط خانواده با مسجد نباید به رابطه یک‌طرفه منتهی شود.
تلاش برای ساخت مسجد با اقداماتی نظیر وقف زمین یا حمایت مالی، مشارکت در اداره امور مسجد و رسیدگی به امور جاری مساجد ازجمله نظافت و پاکیزگی، مشارکت در برگزاری مراسم‌ها ازجمله اقداماتی است که می‌توان در راستای تعامل خانواده با مسجد مورد توجه قرار داد.
تعامل خانواده و مسجد از هر جنبه که مورد توجه قرار گیرد، دارای ارزش و اعتبار بوده و سودمند است. اگر از جنبه مسائل معنوی و تهذیب نفس به این حضور بنگریم خواهیم دید در خانواده‌هایی که ارتباط با مساجد در آن نهادینه شده و در قالب و چارچوب منظمی دنبال می‌شود، مشکلات و آسیب‌ها یا بسیار کم بوده و یا اصلاً وجود ندارد؛ چراکه از رهگذر این ارتباط روح معنویت در جای‌جای روابط خانوادگی به چشم می‌خورد و ارتباطات بر پایه صمیمت و محبت استوار است.

نیازهای انسان

در تعریف جامعه بیان می‌شود که انسان‌ها برای ارضای نیازهایشان با دیگران روابط اجتماعی دارند. گرچه هسته اساسی مطالعات جامعه‌شناسی، روابط اجتماعی بوده و هست، اما از دهه 1970 و بالأخص 1980، «نیاز» به‌عنوان عنصر اساسی جامعه بیش‌تر مورد توجه قرار گرفته است. در این دهه، نیاز عمیق‌تر از گذشته و در ابعاد گوناگون، توسط رشته‌های مختلف علوم اجتماعی به مفهوم وسیع، بررسی شد.

شاید بتوان گفت که مهم‌ترین گام در این مسیر را آبراهام مازلو (Mas Low) نهاد. هر چند به نظریه‌های او انتقاداتی در جهت اصلاح آن‌ها شده است، اما هسته اصلی تئوری او، یعنی فطری بودن نیازها مورد تأیید است.

گفتنی است که هر یک از این دسته‌ها، در تعدادی از نیازهای شبیه و نزدیک به هم جای می‌گیرند. به طور نمونه در دسته چهارم، نیاز به احترام؛ نیاز به قدرشناسی، حفظ آبرو و غرور، کسب ارزش و منزلت و... جای می‌گیرند. همچنین مازلو معتقد بود که این نیازها دارای یک سلسله مراتب هستند؛ نیازهای پایین یا دون و نیازهای عالی؛ یعنی برای انسان‌ها ابتدا «نیازهای جسمی» (نیازهای پایین) مهم هستند. بعد از ارضای نیازهای جسمی، نیاز به «ایمنی» برای او مطرح می‌شود و بعد از آن «روابط» و بعد «احترام» تا بالاخره در انسان‌هایی که همه نیازهایشان بر طرف شده است، نیاز متعالی به تفکر درباره معنا و محتوا (به خود رسیدن) مطرح می‌شود.

کارکردهای مسجد

در میان همه ادیان و اقوام و ملل گوناگون، مکان‌هایی وجود دارد که از قداست و اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و محل عبادت آن‌ها است. مسیحیان به کلیسا یا کلیسه، یهودیان به کنیسه یا کنیسا، زرتشتیان به آتشکده که پرستشگاه آنان است، می‌رفتند. گوشه‌گیران و زاهدان نصارا که آن‌ها را «راهبان» نیز می‌گویند، به صومعه و دراویش و متصوّفه در مکانی به نام «خانقاه یا خانقه» گرد هم جمع می‌شدند.

چون اسلام یک مکتب جهانی و جاودانی است و داعیه هدایت و رهبری بشریت را دارد، از ضرورت وجود یک مکان مشخص و پایگاه استوار در رابطه با عرضه قوانین خود و تعلیم و ارشاد مردم در تشکیل نظام اجتماعی عادلانه غافل نمانده و لزوم بقای آن را به همه مردم و پیروان خود ابلاغ نموده است. این پایگاه که از مظاهر شکوه و عظمت اسلام است، «مسجد» نام دارد.

لازم به ذکر است که درخشان‌ترین بخش حیات مسجدها در طول تاریخ تمدن اسلامی، دوران صدر اسلام است؛ چراکه در این دوران، مسجدها جایگاه و همه کارکردهای واقعی خود را به کامل‌ترین شکل دارا بودند و در همه عرصه‌های زندگی اجتماعی مردم نقشی به طور کامل برجسته و مطلوب داشتند.

وقتی که مسجد مدینه توسط پیامبر گرامی اسلام بنا نهاده شد، این قلب تپنده امت اسلام به‌عنوان مرکز عبادت، مرکز سیاست، مرکز قضاوت و مرکز آموزش مورد توجه و مراجعه آحاد مسلمانان بود. این یگانگی گویاترین تجلی وحدت ابعاد مختلف معنوی و مادی زندگی فردی و جمعی مسلمانان بود.

همچنین در روایت دیگری که امام حسین (ع) از قول پیامبر اسلام (ص) نقل می‌کند، چنین آمده است: «من ادمن الی المسجد اصاب الخصال الثمانیة: آیة محکمه، او فایضة مستعمله، او سنة قائمه او علم مستطرف، أو آخ مستفاد او کلمة تدله علی هدی او ترده عن ردی و ترک الذنب خشیة اوحیاء.» کسی که پیوسته به مسجد برود به هشت چیز دست می‌یابد؛ نشانه‌ای محکم و استوار یا فریضه‌ای به کار گرفته شده و یا سنتی جاری و یا دانشی تازه و یا برادری سودمند و یا سخنی که او را هدایت کند و یا سخنی که او را از هلاکت برهاند و یا این‌که گناه را از سر ترس از خدا و یا شرم ترک کند» با توجه به کارکردهایی که در کلام پیشوایان دین در مورد مسجد آمده و با عنایت به روح «سادگی» و «اصالت» که از طرف پیامبر (ص) در ایجاد مسجد مشاهده می‌کنیم، می‌توان کارکردهای متعدّد و مؤثری را برای نهاد مسجد در نظر گرفت.

مسجد در عین این‌که معبد و جایگاه عبادت مسلمانان بود، همه کارکردهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، حقوقی، تبلیغی، ارتباطی و... را داشت؛ به عبارت دیگر مسجدالنبی از همان بدو تأسیس نه‌تنها به‌عنوان جایگاه اصلی اجتماع مسلمانان برای ادای فرایض دینی مورد استفاده بود، بلکه نخستین کانون فعالیت‌های علمی، سیاسی و اجتماعی نهضت جهانی اسلام به شمار می‌رفت. درواقع، پایه‌های اساسی حکومت اسلامی در زمان رسول خدا (ص) در این مسجد بنیان‌گذاری شد و اصول و مبانی دین مبین اسلام از این پایگاه مقدس به مردم جهان عرضه شد.

به عبارت دیگر، مسجد الرسول برای جامعه اسلامی نوپا در حکم مسجد جامعی بود که ضمن آن‌که در آن نمازهای جماعت و دیگر آداب دینی برگزار می‌شد، پیامبر و اصحابش در آن گرد هم می‌آمدند. هر که می‌خواست، پیامبر را در آن جا ملاقات می‌کرد و پیامبر هر آنچه را که می‌خواست، خود و یا به وسیله یکی از صحابه به امتش ابلاغ می‌کرد. بدین ترتیب مسجدالنبی مرکز روحی، فکری و سیاسی امت و رمز وحدت آنان بود.

با این وصف، «مسجدالنبی» موجب ایجاد عنصر مادی امت اسلامی و مکانی برای تجمع و دیدار مسلمانان شد و مکملی برای عنصر قانونی و شرعی تشکیل امت شد.

با عنایت به مطالب بیان شده درمی‌یابیم که مسجد مدینه در صدر اسلام تنها برای ادای فریضه نماز نبود، بلکه مرکز جنب و جوش و فعالیت‌های دینی و اجتماعی مسلمانان، همان مسجد بود. هر وقت لازم می‌شد تا اجتماعی صورت بگیرد، مردم را به حضور در مسجد دعوت می‌کردند. مردم از هر خبر مهمی در آن جا آگاه می‌شدند و هر تصمیم جدیدی که گرفته می‌شد در آن جا به مردم اعلام می‌شد.

یکی از کارکردهای اساسی مسجد، «کارکرد دینی و تبلیغی» است. مسجدها در درجه اول، نهادهای دینی جامعه اسلامی محسوب می‌شوند که بایستی در آن شعایر دینی و آداب مذهبی اقامه شود و دین خدا در آن جا به‌صورت روزمره از سوی پیروان به نمایش گذارده شود. بدون تردید بزرگ‌ترین عبادتی که در مسجد بر پا می‌شود نمازهای جماعت پنج‌گانه است که نمادی از شکوه توحید و عزت بندگی و حیات امت واحده است.

از دیگر کارکردهای مسجد، «کارکرد علمی، آموزشی و فرهنگی» است. پیامبر گرامی اسلام رسالت خود را با خواندن و قلم آغاز کرده بود. قرآن نیز به ایمان دعوت کرده بود؛ یعنی باور مبتنی بر آگاهی و شناخت. پس هر مسلمانی مکلف بود که تحصیل ایمان کند. می‌دانیم که مقدمه واجب نیز واجب است. ازاین‌رو در نظام تربیتی اسلامی، کسب آگاهی و شناخت بر هر فرد، به‌عنوان مقدمه ایمان شخصی و اجتهادی به اندازه توانایی عقلی، واجب است. از این جا بود که تحصیل دانش در میان مسلمانان، وجوب عینی پیدا کرد و این به جز رشته‌های تخصصی بود که گاه وجوب کفایی داشت و گاه وجوب عینی.

علاوه بر آیات قرآن، سیره نبوی نیز عامل دیگری در رویکرد علمی و آموزشی جامعه اسلامی محسوب می‌شد. به طور نمونه روزی رسول اکرم (ص) وارد مسجد مدینه شد. چشمش به دو اجتماع افتاد که از دو دسته تشکیل شده بود. هر دسته حلقه‌ای تشکیل داده و سرگرم کاری بودند؛ یک دسته مشغول عبادت و ذکر و دسته دیگر به تعلیم و تعلم و یاد دادن و یاد گرفتن سرگرم بودند. حضرت هر دو دسته را از نظر گذراند و از دیدن آنان مسرور و خرسند شد. به کسانی که همراهش بودند رو کرد و فرمود: «این دو دسته کار نیک می‌کنند و بر خیر و سعادت‌اند». آنگاه اضافه کرد: «لکن من برای تعلیم و دانا کردن فرستاده شده‌ام». پس خود حضرت به طرف همان دسته که به کار تعلیم و تعلّم اشتغال داشتند، رفت و در حلقه آن نشست.

با نگاهی به فعالیت مسجدها درزمینه علم‌آموزی در زمان پیامبر (ص) مشاهده می‌شود که امور آموزشی در مدینه منحصر به مسجدالنبی نبوده و در مساجد دیگر، مانند «مسجد قبا» نیز فعالیت‌های علمی و آموزشی رواج داشته است.

یکی دیگر از کارکردهای مهم مسجد، «کارکرد سیاسی» آن است. در کنار کارکرد دینی، وسیع‌ترین کارکرد مسجدها در صدر اسلام، کارکرد سیاسی آن‌ها بود به‌گونه‌ای که مسجد به طور رسمی نهاد سیاسی در جامعه به شمار می‌رفت. شواهد تاریخی حاکی از آن است که در صدر اسلام، مسجد به‌عنوان نهادی حکومتی تلقی می‌شد. از آن جا که ذات اسلام مخالف جدایی دین از سیاست بود، ازاین‌رو فرد واحد هم زمامدار و هم مدیر اجرایی بود و مسجد هم به‌عنوان ساختمان واحد، مرکز ثقل مسائل دینی و اجتماعی بود.

تأثیر معاشرت در مسجد بر خانواده

حسن معاشرت در خانواده، نظم و انضباط، وجود روحیه مشورت در خانواده، صبر و پایداری در زندگی، روحیه عفو و گذشت، حاکمیت صداقت در فضای خانواده، پرهیز از سوءظن، آفت حسد، رازداری و وفاداری، مشی با آرامش و بی‌تکبر، حلم و بردباری، ترس از کیفر الهی، دوری از افراط و تفریط، تواضع، دوری از سختگیری و اسراف و نیز احسان به پدر و مادر، همگی از عوامل تحکیم خانواده‌اند.
مهین مسعودی پور یک مشاور خانواده می‌گوید: «در خانه به‌ویژه با مدیریت مادر خانواده باید گفت‌وگوی روشن و صادقانه‌ای را بین اعضا زمینه‌سازی کرد. اگر این گفت‌وگوی صادقانه و صمیمانه، بین والدین و فرزندان و والدین با یکدیگر رنگ ببازد، خیلی از آسیب‌ها شکل خواهد گرفت. دوری وقتی بر روابط اعضای خانواده سایه‌افکن شود، صداقت رنگ باخته و همه کم‌کم نسبت به هم سوءظن پیدا می‌کنند؛ یعنی پایه‌های یک رابطه درست فرو می‌پاشد. اعضای خانواده باید از سوءظن نسبت به هم بپرهیزند و اگر موضوعی ذهن آنان را به خود مشغول کرد، با صراحت و صداقت آن را مطرح نمایند تا درستی یا نادرستی آن بررسی گردد. همه اعضا باید یار هم در مسیر پیشرفت باشند، چراکه سعادت خانواده درگرو سعادت فرد فرد آن‌ها است.» وی ادامه می‌دهد: «حسد آفتی در روابط خانوادگی محسوب می‌گردد و این حسد از عدم توازن عاطفی بین فرزندان برمی‌خیزد. هرگز نباید بچه‌ها را با هم مقایسه کنیم، چون اساساً توانایی‌های دو انسان برابر نیست. تشویق تنها راه پیشرفت کودکانمان است.»
وی در پاسخ به این سؤال که رسانه تا چه حد می‌تواند در بهبود روابط بین اعضای خانواده مؤثر باشد، می‌گوید: «رسانه با توجه به ظرفیت‌های آموزشی فراگیری که دارد می‌تواند تمامی این حقایق و راهکارهای برخورد اصولی با چالش‌های خانواده را چه از طریق دعوت روانشناسان و اهل فن به برنامه‌های تلویزیونی و چه از طریق الگوسازی از خانواده‌های موفق و پویای ایرانی انتقال دهد.»

تبیین نقش مساجد در تحکیم خانواده

 از عوامل تحکیم بنیان خانواده، ایمان و فضیلت‌گرایی اعضای خانواده، وجود عشق و مهر و محبت میان اعضای خانواده، آشنایی اعضای خانواده به حقوق و وظایف خود و...است.
 علاوه بر کارکرد اجتماعی نمودن، دیگر کارکردهای خانواده در ارتباط با انواع آن متفاوت است، ولی  در هر حال می‌توان ویژگی‌های اساسی مشابهی را در انواع مختلف خانواده تشخیص داد.
حجت‌الاسلام مهدی وفایی یک فعال فرهنگی و کارشناس مسائل جوانان در حالی که مشغول صحبت درباره کتابی در حلقه جوانان است، می‌گوید: «امروزه مهم‌ترین آسیب رسانه گرفتن فرصت مطالعه از جامعه به‌ویژه جوانان و نیز فرصت گفت و شنودهای خانوادگی است. حال که در برخی خانواده‌ها نسبت به این دو مهم کم‌توجهی‌هایی وجود دارد، مسئولیت نهادهای فرهنگی ازجمله مساجد در پررنگ کردن دو مقوله مطالعه و مشاوره دوچندان می‌شود»
وی ادامه می‌دهد: «مسجد باید محل امنی برای جوان باشد و گوش شنوا و امینی در آن بیابد. در مسئله تحکیم خانواده باید در کنار توجه به نقش رسانه به نقش مساجد توجه خاص گردد. حتی رسانه می‌تواند در تبیین نقش مساجد و جایگاه خاص آن‌ها در تحکیم خانواده به جامعه روشنگری داشته باشد.» این فعال فرهنگی و کارشناس مسائل جوانان در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «از نظرگاه کلی،  خانواده به سامان، خانواده‌ای مبتنی بر روابط نخستین (بسیار نزدیک و رودررو) و پایبند به اخلاق، حقوق و مسئولیت‌پذیری متقابل، بهره‌مندی از عواطف یکدیگر، اعتدال در روابط، انضباط دوطرفه و استوار، کنترل کافی و رعایت اصول و ضوابط و.‌.‌. است. ویژگی این نوع از خانواده‌ها، استحکام و ثبات در روابط بین اعضای خانواده است که وظایف و نقش‌های هر یک از اعضا روشن و مشخص است و از سوی هر کدام به‌خوبی ایفا می‌شود؛ اما در مقابل خانواده نابسامان ـ آن چنان‌که از نامش پیداست ـ خانواده‌ای است ازهم‌گسیخته و بی‌ثبات که همه یا برخی از اعضا، با نقش‌های مورد انتظار از آن‌ها آشنایی کافی ندارند و یا در ایفای آن‌ها با مشکل روبه‌رو هستند. در این خانواده، اصول و ضوابط زندگی مشترک رعایت نمی‌شود و افراد، حقوق یکدیگر را به رسمیت نمی‌شناسند و تکلیف و مسئولیت خود را در مقابل یکدیگر انجام نمی‌دهند»

احادیث معروف ذکر شده از رابطه مسجد با خانواده

در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (ص) در این خصوص آمده است: «اذا نزلت العاهات و الآفات، عوفی اهل المسجد»؛  هرگاه بلاها و گرفتاری‌ها نازل شوند، اهل مسجد در عافیت و امنیت خواهند ماند.

امام حسن (علیه‌السلام) نیز در حدیثی هشت فایده  برای کسانی که به مساجد رفت و آمد می‌کنند، ذکر می‌فرمایند: «مَنْ اَدامَ الْاِخْتِلافَ اِلَی الْمَسجِدِ اَصابَ اِحْدی ثَمانٍ: ایَةً مُحْکَمَةً وَ اَخاً مُسْتَفاداً وَ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً، وَ رَحْمَةً مُنتَظِرةً وَ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَی الْهُدی اَوْ تَرُدُّهُ عَنْ رَدِی وَ تَرَکَ الذُّنُوبَ حَیاءً اَوْخَشْیَةً»؛ کسی که همواره به مسجد (برای اقامه نماز و غیره) رفت و آمد کند، یکی از این هشت فایده به او می‌رسد: استفاده از آیه روشنی از قرآن، یافتن رفیق نیک، فراگیری علم تازه، برخورداری از رحمتی که در انتظارش بود، شنیدن سخنی که راهنمای راه باشد، از انحراف در امان باشد، موجب ترک گناه از روی حیا شود و موجب ترک گناه بر اثر ترس گردد.

بررسی ابعاد و ضرورت‌های ارتباط مسجد و خانواده مانند دریایی ژرف است که شاید در این سخن فقط به قطره‌ای از آن پرداخته شد؛ اما یادآوری این نکته خالی از لطف نیست که در جامعه امروز که انواع و اقسام تهاجمات فکری و فرهنگی، نهاد خانواده را تهدید می‌کند و دنیای غرب با حمله گسترده و همه‌جانبه قصد دارد تیشه به ریشه نهاد خانواده زده، در جوامع اسلامی نیز همانند جوامع غربی خانواده را به مفهومی غیرواقعی تبدیل کند، اگر ارتباط متقابل و همه‌جانبه بین نهاد خانواده و مسجد شکل بگیرد هیچ کدام از این تهاجمات تأثیری نخواهد داشت و خانواده مسلمان می‌تواند با صلابت در مسیر درست زندگی حرکت کرده، به پیشرفت و سعادتمندی برسد.

نتیجه‌گیری

1- مسجد را می‌توان اصیل‌ترین پایگاه در نظام اسلامی دانست و از سوی دیگر خانواده نخستین و مهم‌ترین جامعه‌ای است که شخصیت فرد در آن شکل می‌گیرد و رشد و نمو پیدا می‌کند. برقراری ارتباط معنوی بین مسجد و خانواده قطعاً ثمرات و آثار بسیار ارزشمندی بر جای خواهد گذاشت؛ چراکه فردی که در بستری تلفیق شده از فضای معنوی مسجد و فضای صمیمی خانواده تربیت شود، راه راست را پیدا کرده، در آن گام می‌گذارد.

2- ارتباط و تعامل خانواده و مسجد آثار و فواید بسیار زیادی به دنبال خواهد داشت که اگر این ارتباط به‌صورت کامل و درست شکل گیرد، نتایج مثبت و مؤثر آن عاید هر دو نهاد می‌شود.

3- در خصوص رابطه خانواده با مسجد می‌توان نوع روابط را به دو بخش روابط کمی و روابط کیفی تقسیم کرد. در بخش اول برخی از خانواده‌ها رابطه‌ای موقت با مساجد دارند و حضور آنان در مسجد به مناسبت‌های خاص نظیر ماه مبارک رمضان و ایام محرم و صفر محدود می‌شود و برخی دیگر رابطه دائمی با مساجد دارند و به نوعی مسجد را خانه‌ای دیگر برای خود تصور می‌کنند.

4- در قرآن و مبانی دینی ما بر ارتباط همیشگی انسان‌ها با خداوند تأکید زیادی شده است و مساجد بهترین محل برای برقراری این ارتباط است و نباید خانواده‌ها حضور خود در مساجد را به مناسبت‌های خاص محدود کنند.

5- در کنار رابطه کمی خانواده و مسجد، می‌توان این رابطه را از نوع کیفی مورد بررسی قرار داد. ابتدایی‌ترین نوع این رابطه حضور فیزیکی و ظاهری در مساجد است که طبق حدیث پیامبر گرامی اسلام نشستن در مسجد به انتظار نماز، عبادت است.

انتهای پیام/

بهرام بهرام زاده